Dziedziczenie ustawowe – na czym polega?

Dziedziczenie ustawowe to sposób nabywania majątku przez spadkobierców w przypadku, gdy zmarły nie pozostawił testamentu. Dziedziczenie przebiega w prostej linii wyznaczonej w prawie spadkowym – w pierwszej kolejności dziedziczą małżonek zmarłego i jego dzieci, w przypadku ich braku – rodzice i rodzeństwo.

Każdy z nas może za życia zadecydować, co stanie się z jego majątkiem po śmierci. Spisuje się w tym celu testament, w którym można powołać do spadku członków rodziny, ale także osoby niespokrewnione i instytucje, np. fundację albo stowarzyszenie. Jeśli nie sporządzimy testamentu, po naszej śmierci majątek przejdzie na spadkobierców w sposób przewidziany w Kodeksie cywilnym, a więc zastosowanie znajdzie dziedziczenie ustawowe.

W tym artykule wyjaśniamy:

• kogo i w jakim zakresie Kodeks cywilny powołuje do dziedziczenia,
• jakie są uprawnienia małżonka do spadku,
• w jaki sposób osoby powołane do spadku mogą go odrzucić i czy oświadczenie o odrzuceniu może zostać odwołane.

Dziedziczenie ustawowe a testamentowe

Dziedziczenie ustawowe różni się od testamentowego tym, że następuje automatycznie i nie wymaga od spadkodawcy podejmowania żadnych działań. Dziedziczenie przebiega według schematu wyznaczonego w prawie spadkowym. Kto chce zmienić ten schemat, musi sporządzić testament, w którym:

• pominie osobę, która w przeciwnym razie dziedziczyłaby z ustawy,
• rozszerzy krąg spadkobierców,
• zmieni udziały, w jakich dziedziczą spadkobiercy.

Sporządzenie testamentu wymaga dopełnienia formalności i zachowania prawidłowej formy.

Spadkodawca może za pomocą testamentu rozporządzić częścią majątku, a pozostała część (nieujęta w testamencie) dziedziczona będzie w oparciu o ustawę. Jeśli wszyscy spadkobiercy powołani w testamencie nie chcą bądź nie mogą stać się spadkobiercami, dziedziczenie przebiegnie w oparciu o Kodeks cywilny.

Należy pamiętać, że dziedziczenie na podstawie ustawy i testamentu są względem siebie równoważne, więc pytanie „Co jest ważniejsze – testament czy ustawa?” nie ma sensu.

Kolejność dziedziczenia. Kto dziedziczy z ustawy?

Jeśli zmarły nie pozostawił testamentu, to porządek dziedziczenia wynika z Kodeksu cywilnego. W pierwszej kolejności do spadku są powołani najbliżsi i dopiero gdy ich nie ma (na przykład zmarły nie miał żony albo dzieci) lub odrzucą spadek, pod uwagę są brani członkowie dalszej rodziny.

Kodeks cywilny w przepisach art. 931-935 wprowadza podział spadkobierców ustawowych na 6 grup.

1. Małżonek i dzieci spadkodawcy (jeżeli dziecko zmarło przed otwarciem spadku, to w jego miejsce wchodzą jego zstępni, czyli wnuki spadkodawcy).
2. Małżonek oraz rodzice spadkodawcy (gdy spadkodawca w momencie śmierci nie był w związku małżeńskim, to rodzice spadkodawcy są wyłącznymi spadkobiercami).
3. Małżonek oraz rodzeństwo spadkodawcy i zstępni tego rodzeństwa.
4. Dziadkowie spadkodawcy.
5. Pasierbowie, czyli dzieci małżonka spadkodawcy.
6. Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa, jeśli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić albo miejsce to znajdowało się za granicą.

Podkreślmy to wyraźnie – każda kolejna grupa osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego wchodzi w grę dopiero wtedy, gdy brak jest osób uprawnionych do dziedziczenia z grupy wcześniejszej.

Jakie są uprawnienia małżonka do spadku?

Małżonek jako spadkobierca ustawowy może dziedziczyć w ramach 3 grup osób spadkobierców ustawowych – wspólnie z dziećmi, rodzicami oraz rodzeństwem spadkodawcy.

Jeśli małżonek dziedziczy razem z dziećmi spadkodawcy, to dziedziczą oni w częściach równych – przy czym część, która przypada małżonkowi, nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Zastrzeżenie to znajduje zastosowanie, gdy spadkodawca pozostawił po sobie co najmniej czwórkę dzieci.

Jeśli małżonek spadkodawcy dziedziczy razem z rodzicami spadkodawcy albo razem z jednym z rodziców spadkodawcy i jego rodzeństwem, to w obu tych przypadkach małżonkowi należy się połowa spadku. Jeśli natomiast zmarły nie pozostawił dzieci, rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, to cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy (art. 933 § 2 kodeksu cywilnego).

Gdy osoba wskazana w ustawie nie chce dziedziczyć. Jak można odrzucić spadek?

Przyjęcie spadku to prawo, a nie obowiązek. Jeśli spadkobierca nie chce dziedziczyć, może odrzucić spadek.

Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia. Jest traktowany tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Traci wszystkie prawa i zostaje zwolniony z wszelkich długów, które nabył i którymi był obciążony od chwili otwarcia spadku.

I tak, jeśli spadek odrzuca:

• jedno z dzieci spadkodawcy – dziedziczą spadkobiercy powołani z ustawy w następnej kolejności,
• dziecko spadkodawcy, które ma swoje dzieci – spadek przypada jego dzieciom w częściach równych,
• rodzic spadkodawcy – udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych,
• brat lub siostra zmarłego, który ma swoje dzieci – udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym,
• babcia lub dziadek spadkodawcy mający swoje dzieci – udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym,
• babcia lub dziadek niemający dzieci – udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane.

Oświadczenie o przyjęciu albo odrzuceniu spadku może być złożone:

• przed notariuszem,
• w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie lub
• w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie praw do spadku.

Skarb Państwa i gmina nie mogą odrzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy. Ani Skarb Państwa, ani gmina nie składają oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.

Dziedziczenie ustawowe – najważniejsze informacje

• Kolejność dziedziczenia reguluje Kodeks cywilny. Spadkobiercy są podzieleni na grupy: im bliższe pokrewieństwo, tym wyższa grupa dziedziczenia.
• Każda kolejna grupa osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego wchodzi w grę dopiero wtedy, gdy brak jest osób uprawnionych do dziedziczenia z grupy wcześniejszej.
• Małżonek jest pierwszy w kolejności do uzyskania ustawowego spadku po zmarłym. Jeśli w momencie otwarcia spadku nie ma zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, to małżonek dziedziczy całość spadku. W przeciwnym razie musi „podzielić się” spadkiem.
• Jeśli zmarły pozostawił co najmniej czworo dzieci i małżonka, to stosuje się zasadę, że małżonek nie może otrzymać mniej niż ¼ spadku. Ma to chronić interes małżonka, tak by po śmierci jego partnera spadek po nim nie uległ nadmiernemu rozproszeniu pomiędzy spadkobierców.
• Powołany do spadku może go odrzucić w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Raz złożone oświadczenie o odrzuceniu nie może zostać cofnięte.
• Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.